De aanhoudende oorlog tussen Oekraïne en Rusland heeft in heel Europa angst en onzekerheid doen ontstaan over de mogelijkheid van een breder militair conflict. Hoewel de meeste Europese landen al lang geleden zijn overgestapt op een beroepsleger, beschikken veel grondwetten nog steeds over bepalingen voor het oproepen van burgers voor militaire dienst in tijden van nood. In dit artikel onderzoeken we de situatie in Spanje, waar de grondwet ruimte biedt voor gedwongen rekrutering, evenals de praktijken van andere Europese landen die de militaire dienstplicht hebben gehandhaafd.

Artikel 30 van de Spaanse grondwet stelt dat “De Spanjaarden het recht en de plicht hebben Spanje te verdedigen”. Bovendien bepaalt de grondwet dat “bij wet, de plichten van de burgers kunnen worden geregeld in gevallen van ernstig risico, ramp of openbare calamiteit”. Deze brede en vage formulering laat ruimte voor de interpretatie dat verplichte rekrutering van Spaanse burgers mogelijk is, ondanks de afschaffing van de verplichte militaire dienstplicht in 2001.

Een sleutelelement in dit verband is de Nationale Veiligheidswet, die in februari 2022 werd gewijzigd om een effectievere reactie mogelijk te maken op rampen zoals pandemieën, natuurrampen of oorlogen. Hoewel de wet niet expliciet vermeldt dat Spanjaarden kunnen worden gemobiliseerd in geval van oorlog, introduceert het wel een strategische benadering waarbij de gehele maatschappij betrokken zou kunnen worden.

De wet stelt dat in geval van schaarste, private middelen door de overheid kunnen worden opgeëist, net als tijdens de pandemie gebeurde met medische voorraden. Desalniettemin erkent artikel 30.2 van de grondwet het fundamentele recht op gewetensbezwaren, wat verplichte rekrutering in de praktijk zou kunnen bemoeilijken.

Voor militairen in Spaanse dienst bestaat er wel een duidelijk juridisch kader voor het opleggen van straffen bij weigering van oorlogsdienst of ernstige situaties. Volgens artikel 199 van het Militair Strafwetboek kan afwezigheid van meer dan 24 uur bestraft worden met een gevangenisstraf van 3 tot 10 jaar.

De wet voorziet ook in straffen voor reservisten die zich niet melden, met gevangenisstraffen van drie jaar. Desertie, waarbij een militair zijn taken niet uitvoert of zijn post verlaat, kan zelfs 15 jaar celstraf opleveren. Dit illustreert de zware sancties die militairen riskeren bij het negeren van oproepen in noodsituaties.

Landen met verplichte dienstplicht

In tegenstelling tot Spanje hebben een aantal Europese landen de verplichte militaire dienstplicht gehandhaafd, vaak vanwege gevoelens van onveiligheid na de Russische invasie van Oekraïne:

• Zweden heeft in 2017 de verplichte dienstplicht opnieuw ingevoerd, nadat deze in 2010 was afgeschaft.
• Litouwen verplichtte in 2015 alle mannen tussen 19 en 26 jaar om een basistraining van 9 maanden te volgen.
• Noorwegen handhaaft de verplichte dienstplicht van 19 maanden voor mannen en vrouwen, met jaarlijks zo’n 60.000 rekruten.

De belangrijkste redenen voor het behoud van de verplichte dienstplicht zijn het bevorderen van nationale eenheid, het waarborgen van voldoende mankracht en de ondersteuning van de reserves. Bovendien wordt de dienstplicht vaak gezien als een manier om jongeren discipline en verantwoordelijkheidsgevoel bij te brengen.